Testosteron, obesitas en de gezondheid van mannen: rol, gezondheidseffect en behandelingsopties

Testosteron, obesitas en de gezondheid van mannen: rol, invloed op de gezondheid en behandelingsopties

Obesitas en overgewicht zijn wereldwijd grote gezondheidsuitdagingen geworden, met invloed op verschillende aspecten van de gezondheid van mannen, waaronder de hormonale balans. Een belangrijk aandachtspunt is het verband tussen obesitas en lage testosteronspiegels (hypogonadisme), wat niet alleen de lichamelijke gezondheid, maar ook het mentale en emotionele welzijn beïnvloedt [1,2].
Hypogonadisme wordt steeds vaker erkend als een belangrijk gezondheidsprobleem, vooral bij mannen met overgewicht of obesitas. De prevalentie wordt geschat op wel 40% bij mannen met obesitas, wat het belang onderstreept van gerichte evaluatie in deze groep [3,4]. Volwassen mannen worden in het bijzonder getroffen door veranderingen in testosteronspiegels als gevolg van obesitas, waardoor regelmatige controle van het testosteronniveau cruciaal is voor deze groep [3,5].

Testosteron, het primaire mannelijke geslachtshormoon, wordt vaak gezien als slechts een spieropbouwend of libidoverhogend hormoon, maar het speelt een essentiële rol bij het behouden van spiermassa, botdichtheid, aanmaak van rode bloedcellen, stemming, energie, seksuele functie en de algehele levenskwaliteit. De hoogte van het testosteronniveau is belangrijk voor het behouden van deze gezondheidsaspecten, en schommelingen kunnen een aanzienlijke invloed hebben op je welzijn [4–6].

Begrijpen hoe levensstijl en lichaams­samenstelling invloed hebben op testosteron – de oorzaken, risico’s en behandelingsopties – is essentieel om de lange­termijnuitkomsten te verbeteren. Dit artikel verkent laag testosteron, ook bekend als mannelijk hypogonadisme, en de relatie met obesitas, en biedt inzichten voor mannen die op zoek zijn naar behandelingsmogelijkheden.

Inleiding tot testosteron

Testosteron is het belangrijkste mannelijke geslachtshormoon, cruciaal voor de ontwikkeling en het behoud van mannelijke kenmerken. Bij volwassen mannen wordt testosteron voornamelijk in de testikels geproduceerd. Dit hormoon is verantwoordelijk voor de groei van gezichtshaar en lichaamsbeharing, het opbouwen en behouden van spiermassa, en het ondersteunen van een diepere stem [4].

Naast deze zichtbare kenmerken speelt testosteron een vitale rol in de productie van sperma en de algehele voortplantingsgezondheid [5]. Naarmate mannen ouder worden, nemen de testosteronniveaus geleidelijk af, maar abnormaal lage waarden zijn meestal het gevolg van onderliggende ziekten [7]. Vooral obesitas wordt in verband gebracht met lagere testosteronniveaus [3]. Het herkennen van het belang van gezonde testosteronwaarden is essentieel om vitaliteit, kracht en welzijn gedurende het hele volwassen leven te behouden [6].

Inzicht in testosteronniveaus

Testosteronniveaus bij mannen zijn niet statisch — ze schommelen gedurende de dag, met een piek in de ochtend [5]. Hoewel normale testosteronniveaus van persoon tot persoon kunnen verschillen, beschouwt de European Association of Urology (EAU) waarden boven 12 nmol/L als normaal. Waarden tussen 8–12 nmol/L worden vaak aangeduid als een “grijze zone”, waarin symptomen van testosterontekort kunnen optreden, terwijl waarden die consequent onder 8 nmol/L liggen meestal wijzen op een echt tekort (hypogonadisme) en vaak behandeling rechtvaardigen als er symptomen aanwezig zijn [4,8].

Verschillende factoren kunnen deze waarden beïnvloeden, waaronder leeftijd, algemene gezondheid en vooral lichaamssamenstelling [3,7]. Overtollig lichaamsvet, met name rond de buik, kan de testosteronspiegel verlagen, omdat vetcellen testosteron omzetten in oestrogeen, wat de hoeveelheid beschikbaar testosteron verder vermindert [9,10]. Inzicht in je testosteronniveau via een bloedtest is een belangrijke stap bij het diagnosticeren van een testosterontekort en het aanpakken van mogelijke gezondheidsproblemen die verband houden met een laag testosteronniveau [8].

De rol van testosteron in de gezondheid van mannen

Testosteron speelt een centrale rol in veel aspecten van de gezondheid van mannen. Het is essentieel voor het behoud van de seksuele functie, het ondersteunen van de botdichtheid en het opbouwen van spiermassa [4,5]. Wanneer testosteronniveaus dalen, kunnen mannen gewichtstoename, verminderde spierkracht en een afname van libido of seksuele prestaties ervaren [3,11].

Een laag testosteron kan ook de manier verstoren waarop het lichaam vet opslaat en gebruikt, wat leidt tot een toename van lichaamsvet en een hoger risico op chronische aandoeningen zoals hartziekten en diabetes type 2 [1,3]. De relatie tussen testosteron en lichaamsvet is complex: overtollig vet kan het testosteron verlagen, en laag testosteron maakt het moeilijker om af te vallen, waardoor een vicieuze cirkel ontstaat die het risico op gezondheidsproblemen vergroot [2,3].

Het behouden van gezonde testosteronniveaus is daarom cruciaal voor algemeen welzijn, fysieke prestaties en langdurige gezondheid [6].

Body Mass Index (BMI) en testosteron

De Body Mass Index (BMI) is een veelgebruikt hulpmiddel om te beoordelen of iemand een gezond gewicht heeft in verhouding tot zijn lengte [12]. Onderzoek toont aan dat mannen met een hogere BMI, vooral die met overtollig lichaamsvet, de neiging hebben lagere testosteronniveaus te hebben [1,3]. Dit kan het risico verhogen op het ontwikkelen van het metabool syndroom, hart- en vaatziekten en zelfs prostaatkanker [13,4].

Overtollig vet, vooral rond de taille, wordt in verband gebracht met insulineresistentie, hoge bloeddruk en ongezonde cholesterolwaarden — factoren die allemaal een negatieve invloed kunnen hebben op de testosteronproductie en de algehele gezondheid [10,14].

Het behouden van een gezond gewicht en een evenwichtige lichaamssamenstelling is dus niet alleen belangrijk voor de algemene gezondheid, maar ook om optimale testosteronniveaus te ondersteunen en het risico op ernstige gezondheidsproblemen te verminderen [6,15].

Gewicht en testosterontekort – een vicieuze cirkel

Een tekort aan testosteron kan ontstaan door verschillende factoren, variërend van natuurlijke veroudering en genetische aandoeningen tot leefstijlgerelateerde invloeden zoals overgewicht en obesitas, stress, chronische ziekten of bijkomende aandoeningen zoals roken, alcoholgebruik, lichamelijke inactiviteit en diabetes [16].

Klassiek hypogonadisme (“organisch” hypogonadisme) betekent dat het lichaam niet genoeg testosteron kan aanmaken door een duidelijk medisch probleem, bijvoorbeeld schade aan de teelballen na chemotherapie, genetische aandoeningen zoals het syndroom van Klinefelter, of ziekten die de hypofyse in de hersenen aantasten [4–5]. In deze gevallen is het testosterontekort meestal blijvend en is behandeling met testosteronvervangingstherapie (TRT) noodzakelijk. Deze vorm komt naar schatting voor bij 6–12% van de mannen van middelbare leeftijd en ouder, en is vaker aanwezig bij mannen met een chronische aandoening [1,3].

In tegenstelling tot klassiek hypogonadisme, waarbij het probleem rechtstreeks bij de teelballen ligt, vertoont 20–50% van de mannen met overgewicht of obesitas een ander type laag testosteron, bekend als mannelijk obesitas-gerelateerd secundair hypogonadisme (MOSH), soms ook wel beschreven als pseudo-hypogonadisme door obesitas. Dit ontstaat door de indirecte effecten van obesitas [2,17].

De belangrijkste oorzaak van lage testosteronniveaus bij mannen met overgewicht is dat vetweefsel het enzym aromatase bevat, dat testosteron omzet in oestrogeen. De toegenomen aromatisering in vetweefsel leidt tot een hogere oestrogeenproductie en onderdrukt tegelijkertijd de aanmaak van testosteron [2–3].

Deze combinatie van verhoogde oestrogeenproductie, verminderde testosteronsynthese en chronische ontsteking bij obesitas creëert een hormonale disbalans die zich kan uiten in een vicieuze cirkel: laag testosteron bevordert de ophoping van visceraal vet, het gevaarlijke vet rond de buikorganen, waardoor het moeilijker wordt om af te vallen en de metabole ontregeling verergert, terwijl obesitas op zijn beurt de testosteronproductie verder onderdrukt [1–3,16–17]. Zo wordt de vicieuze cirkel versterkt en verslechteren de gezondheidsuitkomsten.

Belangrijk is dat, in tegenstelling tot organisch hypogonadisme, MOSH vaak kan worden omgekeerd door gewichtsverlies en verbeterde metabole gezondheid, zonder dat levenslange medische behandeling nodig is [3,8]. Naarmate je afvalt en je stofwisseling verbetert, stijgt het testosteronniveau, waardoor de hormonale balans zich herstelt.

Veelvoorkomende symptomen van laag testosteron (hypogonadisme)

Een laag testosterongehalte of hypogonadisme gaat gepaard met verschillende symptomen die je dagelijks leven sterk kunnen beïnvloeden. Deze klachten hangen vaak samen met lage testosteronwaarden in het bloed [9–10]:

• Stemmingsstoornissen: toename van gevoelens van verdriet, depressie, angst en prikkelbaarheid. Deze psychologische effecten hangen samen met de rol van testosteron bij het reguleren van neurotransmitters zoals serotonine en dopamine, die invloed hebben op stemming en emotionele stabiliteit.
• Vermoeidheid: aanhoudende moeheid, gebrek aan energie en verminderde uithoudingsvermogen. Lage testosteronspiegels kunnen de mitochondriale functie verstoren en de aanmaak van rode bloedcellen verminderen, wat leidt tot bloedarmoede en vermoeidheid.
• Cognitieve symptomen: verminderde concentratie, geheugenproblemen en een afname van het executief functioneren, vooral bij oudere mannen.
• Verminderde motivatie: moeite om enthousiasme of gedrevenheid te vinden, wat leidt tot minder productiviteit en betrokkenheid bij dagelijkse activiteiten.
• Gynaecomastie: ontwikkeling of vergroting van borstweefsel door een disbalans tussen testosteron en oestrogeen, wat als storend of beschamend kan worden ervaren.
• Verlies van spiermassa en kracht: afname van fysieke prestaties en uithoudingsvermogen, waardoor het moeilijker wordt om te sporten of lichamelijk actief te blijven.
• Verminderde botdichtheid: verhoogd risico op botbreuken en osteoporose, wat kan leiden tot chronische pijn en mobiliteitsproblemen, vooral bij oudere mannen.
• Seksuele disfunctie: verminderd libido, erectiestoornissen (ED) en impotentie, wat de intimiteit en seksuele tevredenheid kan beïnvloeden [11].

Maatschappelijke stigma’s, toegang tot zorg en het zoeken van hulp

Veel mannen aarzelen om medische hulp te zoeken bij obesitas of een laag testosterongehalte, en ze zijn ondervertegenwoordigd in programma’s voor gewichtsbeheersing en in klinische studies [12–13]. Het stigma rond het bespreken van seksuele of gewichtgerelateerde gezondheid houdt velen tegen om passende zorg te krijgen [8]. Stigma kan er ook voor zorgen dat mannen geen hulp zoeken voor onderliggende medische aandoeningen die verband houden met laag testosteron.

Culturele en traditionele verwachtingen over mannelijkheid kunnen mannen ontmoedigen om kwetsbaarheid te tonen of symptomen zoals vermoeidheid, somberheid of verminderde seksuele functie te erkennen. Daardoor zoeken ze minder snel hulp, wat leidt tot een vertraagde diagnose en behandeling [12].

Daarnaast kan de focus van het zorgsysteem op vrouwengezondheid ertoe leiden dat er minder bewustzijn en begrip is voor de specifieke gezondheidsproblemen van mannen [27]. Het erkennen van mannelijk hypogonadisme als een legitieme medische aandoening is essentieel om stigma te verminderen. Begrijpen dat een laag testosteron een risicofactor is voor verschillende ernstige gezondheidsproblemen, en inzicht hebben in de beschikbare behandelingsopties, is van groot belang voor het verbeteren van de zorg en het algehele welzijn.

Gezondheidsrisico’s die samenhangen met laag testosteron (hypogonadisme)

Een laag testosterongehalte of hypogonadisme gaat niet alleen over vermoeidheid of seksuele disfunctie; het brengt ook ernstige gezondheidsrisico’s met zich mee [2,9–10]:

• Metabool syndroom: lage testosteronniveaus hangen nauw samen met insulineresistentie, wat leidt tot een cluster van aandoeningen die bekend staan als het metabool syndroom. Dit omvat abdominale obesitas met een vergrote tailleomtrek, hoge bloeddruk, verhoogde triglyceriden, laag HDL-cholesterol en insulineresistentie, wat allemaal het cardiovasculaire risico vergroot en het risico op type 2-diabetes verhoogt [2–3,11].
• Hart- en vaatproblemen: lage testosteronwaarden kunnen de endotheel­functie verstoren, de arteriële stijfheid verhogen en de vorming van bloedstolsels bevorderen, waardoor het risico op hart- en vaatziekten, hoge bloeddruk en dyslipidemie toeneemt [28].
• Verhoogd kankerrisico: chronische ontsteking en hormonale disbalans kunnen de ontwikkeling van kanker bevorderen. Ophoping van visceraal vet en hypogonadisme kunnen in verband worden gebracht met een verhoogd risico op darm-, lever- en agressieve prostaatkankers [13]. Hoewel testosteron het risico op het ontstaan van prostaatkanker niet verhoogt, kan het wel de progressie van bestaande prostaatkanker beïnvloeden, vooral na testosterondeprivatietherapie.
• Slaapproblemen: verstoorde slaappatronen en een verhoogd risico op slaapapneu, wat vermoeidheid en cardiovasculaire risico’s verder kan verergeren. Een recente meta-analyse bevestigde dat lage testosteronwaarden samenhangen met een hogere prevalentie van slaapapneu [13].
• Chronische ontsteking: C-reactief proteïne (CRP) is een sterke voorspeller van lage testosteronwaarden, wat aantoont dat ontsteking mogelijk net zo belangrijk is als vetophoping zelf [4–5].
• Sarcopenie en kwetsbaarheid: laag testosteron wordt ook in verband gebracht met spierverlies en kwetsbaarheid, wat het risico op vallen en botbreuken bij ouder wordende mannen vergroot [5].
• Mannelijke kaalheid: dit kan een zichtbaar teken zijn van hormonale onevenwichtigheid die verband houdt met testosteron, als gevolg van verhoogde androgeenactiviteit of verstoringen die de haargroei beïnvloeden [8].

Diagnose van laag testosteron: de ADAM-test en uitgebreide evaluatie

Het diagnosticeren van mannelijk hypogonadisme vraagt om een brede benadering, te beginnen met het herkennen van veelvoorkomende symptomen en het meenemen van de relevante medische voorgeschiedenis [11]. Het is belangrijk onderscheid te maken tussen klassiek (organisch) hypogonadisme, dat meestal onomkeerbaar is en levenslange behandeling vereist, en pseudo-hypogonadisme door obesitas, oftewel mannelijk obesitas-gerelateerd secundair hypogonadisme (MOSH), dat omkeerbaar is [3].

Een belangrijke stap is het meten van testosteronspiegels via bloedonderzoek, bij voorkeur in de ochtend, wanneer de waarden meestal het hoogst zijn door het dagritme van testosteronafgifte. Deze bloedtesten helpen te bepalen hoeveel testosteron het lichaam aanmaakt en of de biosynthese en regulatie ervan goed functioneren.

De bloedonderzoeken omvatten soms:

• Totale testosteron (TT/Total T): meet de totale hoeveelheid testosteron in het bloed.
• Sex Hormone-Binding Globulin (SHBG): een eiwit dat aan testosteron bindt en de beschikbaarheid ervan beïnvloedt. Vrij testosteron moet worden gemeten wanneer SHBG-niveaus veranderd zijn, wat vaak voorkomt bij obesitas en diabetes, om verkeerde classificatie te voorkomen [16].
• Vrij testosteron (fT/Free T): meet de hoeveelheid testosteron die niet aan eiwitten gebonden is en direct door het lichaam gebruikt kan worden.
• Luteïniserend hormoon (LH) en follikelstimulerend hormoon (FSH): hormonen die de testosteronproductie in de testes reguleren.
• Prolactine (PRL): een hormoon dat, wanneer het verhoogd is, de testosteronspiegels kan beïnvloeden.
• Estradiol (E2): meet de hoeveelheid oestrogeen in het bloed.
• Albumine (Alb): wordt gemeten om de correcte waarde te bepalen wanneer bioactief testosteron wordt berekend.

Het is belangrijk te onthouden dat normale testosteronwaarden met de leeftijd kunnen afnemen. Daarom moeten de resultaten worden vergeleken met passende referentie-intervallen [25].

Bij Yazen bieden we de ADAM-vragenlijst (Androgen Deficiency in Aging Males) aan als eerste screeningsinstrument om snel een mogelijk testosterontekort te identificeren [27]. Deze eenvoudige vragenlijst beoordeelt veelvoorkomende symptomen die verband houden met lage testosteronspiegels. Als de ADAM-test op een tekort wijst, voeren we vervolgonderzoek uit om de diagnose te bevestigen.

Behandeling en aanpak van laag testosteron: een allesomvattende benadering

Het aanpakken van laag testosteron, ook wel hypogonadisme genoemd, vraagt om een veelzijdige strategie die wordt afgestemd op individuele behoeften [15]. De opties omvatten:

• Levensstijlveranderingen: het invoeren van een evenwichtig dieet, regelmatige lichaamsbeweging, voldoende slaap en technieken voor stressbeheersing [18]. Een voeding rijk aan onbewerkte producten, magere eiwitten en gezonde vetten ondersteunt een optimale hormoonbalans. Regelmatige fysieke activiteit, vooral krachttraining, helpt bij het vergroten van spiermassa en het stimuleren van de testosteronproductie [32].
• Gewichtsverlies: het verliezen van gewicht, vooral het verminderen van visceraal vet, kan de testosteronniveaus verbeteren. Strategieën zoals caloriebeperking, portiecontrole, bewust eten en gestructureerde afslankprogramma’s kunnen hierbij helpen. Langdurig gewichtsverlies normaliseert ook het profiel van geslachtshormonen [19–20]. Het behandelen van obesitas is een belangrijke stap in het herstel van de hormonale balans.
• Gerichte gewichtsbeheersing met farmacologische interventies: nieuwe medicijnen zoals GLP-1-agonisten bevorderen gewichtsverlies en verbeteren de metabole gezondheid, met positieve effecten op testosteron [3]. Deze medicijnen kunnen echter leiden tot verlies van spiermassa, wat kan worden tegengegaan door verbetering van de testosteronspiegels [15].
• Ontstekingsremmende strategieën: omdat ontsteking een sterke bijdrage levert aan laag testosteron, moet de behandeling ook gericht zijn op het verminderen van systemische ontsteking [6–7].
• Aanpak van leefstijl en comorbiditeiten: stoppen met roken, matig alcoholgebruik, meer bewegen en het behandelen van chronische aandoeningen ondersteunen het herstel [7,15].
• Testosteronvervangingstherapie (TRT): TRT speelt een rol bij zorgvuldig geselecteerde patiënten met bevestigd hypogonadisme, maar is geen vervanging voor het aanpakken van obesitas of metabole stoornissen. Gewichtsverlies leidt doorgaans tot verbeteringen die vergelijkbaar of zelfs groter zijn dan die van TRT [2–3,19–20]. TRT kan worden overwogen bij MOSH wanneer de symptomen aanhouden na leefstijl- en gewichtsinterventies [3]. Testosteronbehandeling kan bij mannen met aanhoudende klachten de seksuele functie verbeteren. Het is belangrijk onderscheid te maken tussen medisch begeleide testosteronbehandeling en het misbruik van anabole steroïden, die ernstige gezondheidsrisico’s met zich mee kunnen brengen.

Testosteronvervangingstherapie (TRT): het evenwicht tussen voordelen en risico’s

Wanneer testosteronvervangingstherapie (TRT) op de juiste manier wordt toegepast, kan dit leiden tot verbeteringen in spiermassa en kracht, vetverdeling en lichaamssamenstelling, seksueel verlangen, erecties en seksuele tevredenheid. Ook kunnen stemming, energie, vitaliteit, botsterkte en de algehele levenskwaliteit verbeteren [11–13,21–22]. Toch is het belangrijk om bij het overwegen van TRT de mogelijke voordelen zorgvuldig af te wegen tegen de risico’s. De risico’s kunnen onder meer bestaan uit vergroting van de prostaat, wat plasproblemen kan veroorzaken, bloedstolsels in aders of longen, acne, slaapapneu, erytrocytose (te veel rode bloedcellen), testiculaire atrofie (krimp van de teelballen) en verminderde vruchtbaarheid [10,13,16].

Een teveel aan testosteron, bijvoorbeeld door overmatig gebruik van therapie of andere oorzaken, kan leiden tot bijwerkingen zoals acne, onvruchtbaarheid en hart- en vaatproblemen. Extra voorzichtigheid is geboden bij mannen met onbehandelde ernstige obstructieve slaapapneu, onbeheersbaar hartfalen of bij mannen met een kinderwens [16]. TRT is beschikbaar in verschillende vormen, zoals gels, injecties en pleisters [17,33]. De beslissing om te starten met TRT moet worden genomen in overleg met een arts, op basis van gezamenlijke besluitvorming, en afgestemd op de persoonlijke situatie en doelen van de patiënt [23]. Tijdens TRT is regelmatige controle noodzakelijk om de effectiviteit en veiligheid te waarborgen, met bloedtesten om testosteronspiegels, het aantal rode bloedcellen en het prostaat-specifieke antigeen (PSA) te controleren [35].

Een holistische benadering van mannelijke gezondheid

Testosteron speelt een centrale rol in de gezondheid en vitaliteit van mannen. Inzicht in de samenhang tussen leefstijlfactoren zoals obesitas en hormonale balans is essentieel om mannen te helpen de regie over hun gezondheid te nemen. Het behouden van gezonde niveaus van mannelijke geslachtshormonen is van groot belang, omdat deze hormonen invloed hebben op veel aspecten van lichamelijke en mentale gezondheid.

Gelukkig is MOSH, lage testosteronspiegels bij mannen met overgewicht of obesitas, vaak omkeerbaar, en gewichtsverlies is een krachtige manier om testosteronniveaus en de algehele gezondheid te verbeteren [9]. Verschillende strategieën kunnen helpen bij gewichtsbeheersing en bijdragen aan een gezonder hormonaal profiel. Benaderingen binnen de precisiegeneeskunde kunnen in de toekomst leiden tot meer gepersonaliseerde behandelingen, waarin genetische, metabole en hormonale profielen worden geïntegreerd [3].

Bij Yazen begrijpen we de complexe relatie tussen obesitas en laag testosteron (hypogonadisme) en bieden we een allesomvattende benadering van mannelijke gezondheid. We richten ons op de onderliggende oorzaken en bieden geïntegreerde behandelingen. We bekijken het geheel en bieden een uitgebreid behandelprogramma dat farmacologische interventies combineert met leefstijlbegeleiding en, indien passend en noodzakelijk, TRT. Zo leveren we individuele, wetenschappelijk onderbouwde zorg.

Onze gepersonaliseerde plannen omvatten een grondige evaluatie, inclusief de ADAM-test en hormoonmetingen, om een testosterontekort nauwkeurig vast te stellen. Door medische behandelingen te combineren met leefstijlveranderingen en langdurige ondersteuning via onze gebruiksvriendelijke en privacybewuste app, helpt Yazen mannen om hun gezondheid te herwinnen en hun levenskwaliteit te verbeteren. In deze app staat een team van obesitasexperts 24/7 klaar om mannen te ondersteunen bij het behouden van een optimale gezondheid.

Als je je zorgen maakt over een mogelijk testosterontekort, neem dan contact op met een arts.
‍

Disclaimer: Dit artikel is vertaald met behulp van AI. De Engelse versie is de originele versie. Bij twijfel prevaleert de Engelse tekst.

‍